Ғылыми жұмыс

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АҚМОЛА ОБЛЫСЫ

ЗЕРЕНДІ АУДАНЫ

ҚОНЫСБАЙ АУЫЛЫ

«АБАЙ ОРТА МЕКТЕБІ» КММ

Ғылыми жұмыстың авторы: Оразов Амангелді Шортанбайұлы

Ғылыми жұмыстың атауы: Кенөткел жерінің тарихи ескерткіштері

Ғылыми жұмыстың бағыты: Ақмола облысының тарихи ескерткіштері және болашақ дамуы бар саяхат маршруты

Қонысбай ауылы 2020 ж.

Мазмұны

Абстракт

1.    Кіріспе

1.1. Кенөткел жеріндегі археологиялық ескерткіштер

1.2. Кенөткел мұрасына саяхат маршруты

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Абстракт

Зерттеу жұмысының мақсаты:

Мектеп оқушылары әлі де толықтай танып біле бермейтін, Ақмола облысы,Зеренді ауданына қарасты Кенөткел жерінің тарихи ескерткіштерін танып білуге мүмкіндік жасау. Археологиялық ескерткіштерінің тарихтың қай кезеңге жататының танып білу.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

1 Кенөткел жерінің тарихи ескерткіштерін барынша зерттеу.

2 Оқушыларға арналған экскурсия ұйымдасыру.

3 Көкшетау қаласындағы тарихи өлкетану мұражайларда сақтаулы тұрған Кенөткел мұрасымен жақын танысу.

Күтілетін нәтижелер: Болашақта  Ботай, Есік қорғаны секілді Кенөткел ескерткіштерінің дүниежүзіне барынша танымал болуы.

Зерттеу құралы:Тарихи деректерді жинап, зерттеу, талдау жүргізу, мектеп оқушыларына  экскурсия жүргізу.

Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Тақырыпты зерттеу барысында археология, этнография , туризм саласының әдістерін қолдану.

Abstract

Purpose of the research work:

Creating an opportunity for students to learn about the historical monuments of Kenotkel land in Zerendinsky District of Akmola region, which are still not fully known to them. Find out what period of history the archaeological sites belong to.

Objectives of the research work:

1 Maximum study of historical monuments of Kenotkel land.

2 Organization of excursions for students.

3 closer acquaintance with the heritage of Kenotkel, which is stored in historical museums in Kokshetau.

Expected results: in the future, Kenotkel monuments such as Botai and Issyk mound will become more popular in the world.

Research tool: collecting historical data, conducting research, analysis, conducting excursions for schoolchildren.

Methods and methods of research work: the use of methods in the field of Archaeology, ethnography , and tourism in the study of the topic.

Абстракт

Цель исследовательской работы:

Создать возможность для школьников узнать исторические памятники земли Кеноткел Зерендинского района, Акмолинской области. Знать, к какому периоду истории относятся археологические памятники.

Задачи исследовательской работы:

1 Изучение исторических памятников Кеноткелской земли.

2 Организация экскурсий для учащихся.

3 Знакомство с наследием Кеноткел, хранящимся в историко-краеведческих музеях г. Кокшетау.

Ожидаемые результаты: в перспективе всемирная известность памятников Кеноткел как Ботай, Иссыкский курган.

Инструмент исследования: сбор, изучение, анализ исторических данных, проведение экскурсий для школьников.

Методы и приемы исследовательской работы: использование методов археологии, этнографии , туризма в ходе изучения темы.

Кіріспе

    Менің Кенөткел жерінің тарихи ескерткіштері ғылыми жұмыс ретінде зерттеу, 2017 жылы Ақмола облысы,  Зеренді ауданы,  Қошқарбай шатқалында орналасқан қорғандарға қорғау-құтқару жұмыстарын жүргізуге барысында басталған болатын.  Кенөткел жері ежелгі заманнан бері біздің ата-бабаларымыздың құтты мекені болып келген. Мұндағы қорғандар сонау қола дәуірінен бастау алады.

      Б.з.д. 2 мыңжылдықтың алғашқы ширегі бітер кезде (Қола дәуірі) Ақмола облысында мал шаруашылығымен айналасқан адамдар қола жасауды меңгерді. Қола дәуірінің алғашқы ескертіштері Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы маңындағы Андроново селосынан  алғаш рет табылды. Оны 1913 ж. Б.Г. Андрианов ашты. Ғылымда шартты түрде Қазақстан жеріндегі қола дәуірі ескерткіштерін Андронов ескерткіштері деп атайды. Бұл атауды ғылыми айналымға 1927 жылы С. А. Теплоухов енгізген. 1927 жылы археолог М.П.Грязнов осындай қорымды Батыс Қазақстаннан да тапты. Андронов ескерткіштері Қазақстан, Орта Азия, Сібір жерлерінен табылып отыр. Андронов мәдени-тарихи қауымының негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында болды. Батыс аудандардың андроновтық тұрғындары қима мәдениетінің туысқан тайпаларының ықпалына үнемі түсіп және өз тарапынан оларға тікелей ықпал жасап отырды. Археологиялық деректер андроновтық тұрғындардың басым көпшілігі отырықшылық өмір сүргенін көрсетеді. Қоныс-мекендер кең жайылма шалғыны бар өзендердің жағаларына орналасты. Патриархаттық отбасылардың үйлері үлкен жер төбелер болды; олардың жанынан әр түрлі шаруашылық жайлар мен мал қамайтын қашалар салынды. Бұл қоныс-мекендерге мал бағу кәсібі едәуір басым малшылық-егіншілік шаруашылығының кешенді сипаты тән болды.

   Жалпы, Қазақстанда Андронов мәдениетімен бірге, Кенөткел жерінің ескерткіштері бізге енді ғана таңылып отыр. Кенөткел жерінде өткізілген археологиялық зерттеу жұмысының барысында осы өңірдің басты ерекшеліктері анықталды. Бірден бір  ерекшелігі — қайтыс болған адамдарды қиылған ағаштың арасына салуы. Бұл белілер тікелей Андронов мәдениетінің ескерткіштеріне жатады. Андронов мәдениет Қазақстанда мол кездесетін болғандықтан, осы хронологиялық кезеңді Андронов мәдениеті арқылы қарастырады.

   Андронов мәдениетінің ескерткіштерінің өте үлкен аумақта табылуына және оның ұзақ кезеңді қамтуына байланысты ғылымда қазір Андронов тарихи-мәдени қауымдастығы деген термин қолданылады. Андроновтық тұрғындарды басқа тайпалардан айыратын мәдениеттің ең басты этнографиялық белгілері жерлеу ғұрпы, геометриялық өрнегі бар балшық қыш ыдыстардың өзінше бір жиынтығы, металл бұйымдардың түрлері болып табылады. Андронов тайпалары тұрқы әр түрлі тас қоршаулар түрінде зираттар тұрғызды, олар тік бұрышталып, дөңгелектей, сопақталып қоршалатын болды. Кейде, әсіресе Ақмола облысында бұлардың орнына обалар үйілді. Өлген тайпалас адамдар не өртелді, не ерекше әдіспен бүйірінен жатқызылып, қол-аяғы бүктеліп, тас тақталардан жасалған «жәшікке» немесе қазылған төрт бұрышты шұңқырға салынып жерленді.Өртеу әдісі Кремация деп аталды. Кремация(лат. cremare – өртеу) – мәйітті арнаулы тәсілмен өртеу әдісі. Алғаш рет соңғы неолит пен қола кезеңдерінде пайда болған (б.з.б. 3 – 2-мыңжылдықтар).Ыдыстар қолдан жапсырылып жасалды. Бұдан ертерек уақытта ыдыстардың түбі шығыңқы домаланып келетін болса, ол енді тайпақ болды. Олардың сырты тарақ тәрізді немесе тегіс қалыппен түсірілген күрделі геометриялық өрнектермен сәнделді. Сәндік заттардың андроновтық тайпалар мәдениетінің тараған шегінен аспаған ерекше түрлері: алтын жапырақшадан бір жарым қайырым бүктеліп жасалған сырғалар, бас киімге және басқа да киімге тағылатын «көзілдірік тәрізді» және «табан із тәрізді» сәнді салпыншақтар, қақтама өрнекті тоталар, шеттері иректеліп түйілген білезіктер болды. Өндіріс техникасының дамығандығы және қола заттар мен балшық ыдыстар түрлерінің әдемілігі мәдениет деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді.

Кенөткел жеріндегі археологиялық ескерткіштер

     Кенөткел жеріндегі тарихтың әр кезеңіне жататын 150-ден аса қорған,бейіттер бар. Кенөткел 18 бейіті  ауылдың солтүстік-шығысында 900 м, Қошқарбай өзенінің оң жағалауында, арнадан солтүстікке қарай 150 м жерде орналасқан. 2006 жылы КАЭ  В. Ф. Зайберт жасағымен  табылған және зерттелген. В. Ф. Зайберт археология саласында 90-ға жуық ғылыми мақаласы, 4 монографиясы жарық көрген. Бейіт әр түрлі жерлеу орындарынан тұрады: тас төселген қорған, диам. 12, жоғары. 0,1 м; диам тас шеңбер қоршауы. 4 м; қос айналма дуал: сыртқы-диам. 10 м, ішкі, солтүстікке қарай ығысқан-3 м; жер мен тастан, диамнан үйілген 15 қорған. 6-8 м, жоғары. 0,3 м-ге дейін, олардың кейбірінің ортасында диам ойықтары бар. 0,5-2 м, терең. 0,3 м; диам үйіндісі бар 16 қорған. 3-10 м; жоғары. 0,3 м және үш қорған диам. 10 м, жоғары. 0,5 м-ге дейін топырақ үйіндісі және негізі бойынша тас шеңбер қоршауы бар. Қорымның солтүстік бөлігінде диам бар жер қорғаны болған. 1992 жылы қазылған сыртқы айналма қоршау бойынша 10 м, ішкі қоршау бойынша 4,5 м. қорғанның сыртқы тас қоршауы жыртылып жойылды. Қоршаудың берілген және солтүстік-шығыс бөліктерінде тігінен орнатылған плиталар сақталған. Қоршаудың ортасында батыс — солтүстік-батыс — шығыс — оңтүстік — шығыс сызығы бойынша бағытталған қисық бұрыштары бар дөңгелек бұрыштары бар бейіт шұңқырының контурлары тіркелген.

    Кенөткел 18 бейіт шұңқырдың өлшемі 65 см 1,6×1,02 М болды, оның қабырғаларында ағаш жақтаудың қалдықтары бекітілген. 20 см-ге дейін . 80 см және шұңқырдың түбінде керамиканың жеке фрагменттері, қола моншақтар, сырғалар, ілгектер, пышақ, моншақтар мен ыдыстардың сынықтары жиналды, сондай-ақ адамның бас сүйегі мен қабырғаларының фрагменттері табылды. Ыдыс тәрізді, жақсы жағылады, қабырғалары тығыз, құм араласқан қамыр. Сауыттың мойыны бойынша штрихталған ромбтардың сызылған сызықтары, жаншылған үшбұрыштар түріндегі ою — өрнек — иықтың бойымен;/ тұлымның соңғы бөлігінде-сызылған қарапайым меандрлар, сауыттың төменгі бөлігінде ою-өрнегі жоқ. Табылған заттар жерлеуді Андронов мәдениетіне жатқызуға мүмкіндік беред. 2007 жылы қорымның батыс бөлігінде қорғандар қазылды. Оның астында тігінен қойылған тас плиталардан екі сақина тәрізді қоршаулар анықталды. Жерлеу құрылыстары мен жерлеу рәсімдері 1992 жылғы қазба материалдары мен Кеңөткел  қорымына жүргізілді. Жерлеу орындарынан табылған қыш ыдыстар мен әшекейлер б. з. д. 15-17 ғасырларға жатады.Ескерткіш қола дәуіріндегі Солтүстік Қазақстан тайпаларының жерлеу ғұрпы мен қоныстану тарихын сипаттайды. Кенөткел 18 сегіздік дуалға археологиялық жұмыстар жүргізу кезінде қыш ыдыстар, жерлеу рәсімдерінен жануарлардың сүйектері табылды. Сондай-ақ қола дәуіріне жататын Андронов мәдениетінің үш қабір дақтары табылды, олардың жерлеу рәсімі ағаш конструкциялары бар қабір шұңқырларында мәйітті өртеу (кремация) рәсімі болды. 70 см тереңдікте ашу кезінде орталық үлкен қоршауда № 18 (1) қабір тасы табылды, адамның қалдықтары, керамика фрагменттері және күл қалдықтары табылды.

     Бұл табылған заттар кремация болғанын көрсетеді.70 см тереңдікте аутопсия кезінде кіші қоршаудағы № 18 (2)қабірдің орны табылды, оны біз жылқы сүйектерін, адам қаңқасының сүйектерін табылды.Сондай-ақ, қаңқаның басында үлкен керамикалық ыдыс табылды.50 см тереңдікте ашу кезінде кіші қоршаудың оңтүстігіне қарай № 18 (3) қабір тасы табылды.

    Қошқарбай шатқалындағы 5 археологиялық нысаннан 22 артефакт – 10 қола бұйым, 11 қыш ыдыс, 1 тас мүсін табылды. Барлық тарихи – мәдени мұра объектілерінде міндетті қалпына келтіру жұмыстары жүргізіледі.

Кенөткел мұрасына саяхат маршруты

      Мектеп экскурсиялары-бұл балалар үшін ұмытылмас уақыт, олардың естеліктері өмір бойы есте қалады. Сондықтан көптеген оқушылар мен студенттер оқу жылының аяқталуын тағатсыздана күтеді, өйткені дәл осы уақытта сынып жетекшілері табиғатқа, мұражайға, көрмеге және т.б. қызықты бір күндік саяхаттарды ұйымдастыра отырып, оқу процесіне әртүрлілік әкеледі. Мәдени іс-шара көкжиекті кеңейтуге және білім қосуға ғана емес, сонымен қатар сыныпты біріктіруге көмектеседі. Менің негізі мақсатым оқушыларға жазғы демалыстарын қызықты ғана емес, сонымен бірге тарих сабағынаң білімдерін барыншаға кеңейтуге көмектесу.Егер оқушылар өзіміздің Ақмола обылысында орналасқан Кенөткел жеріндегі археологиялық ескерткіштерін өз көздерімен көріп тарихқа деген қызығушылығы барынша оянса мен үшін бұл баға жетпес армандардың бірі.Сол себепті Кенөткел жеріне мектеп оқушыларына арналған экскурсиялық маршрут жасап,оқушыларды ата-бабамыздың мұрасымен таныстыру дұрыс бағыт деп санаймын.Археологиялық ескірткіштерді өз көзімен көру оқушылар үшін ұмытылмас естеклік боларына мен сенімдімін.

Қорытынды

    Ақмола облысының тарихи ескерткіштері туралы біздің оқушылар,балалар толықтай біле ме, осы тарихи өлкенің небір сырларын, аңыз әнгімелерін,археологиялық мұраларын біле ме екен деген сұрақтар мені мазалады. Мектеп бағдарламасында археология саласы туралы деректер өте аз болып келеді, сол себепті әрбір ескерткішті зерттеп талдау оқушылар үшін қиындық туғызады.Осыған орай зерттеу барысында оқушыларған қосымша мәтіметтерді ұсыну үшін археология бойынша деректерді жинастыра бастадым. Менің Археологияға деген қызығушылығым студенттік кезден басталған.Осы қызығушылықты оқушыларымда да оятуға барымды саламын.

Мен ғылыми жобамда мынандай жұмыстар жүргіздім.

1. Көкшетау қаласында орналасқан «Облыстық тарихи-өлектану мұражайынан»  Кенөткел жерінің археологиялық  ескерткіштері туралы деректер алдым.
2. Арнайы ұйымдастырылған археологиялық экспедицияға қатыстым.
3. Сабақ барысында оқушыларға археологияның негізі салаларын түсіндірдім.Арнайы көрме ұйымдастырдым.
4. Болашақ саяхат маршрутының сызбасын дайындадым.

   Кенөткел жерінің тарихи ескерткіштері болашақта еліміздің археология саласында Есік қорған,Ботай мәдениеті секілді тамаша жәдігерлермен әлемге әгілі боларына мен сеніммен қараймын.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1.«Солтүстік Қазақстан облысы энциклопедиясы». — Алматы:Атамұра,2006.

2. « Қазақстан ұлттық энциклопедиясы»  2 том

3. «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.